Een onverwacht madeleintje van Proust

Toegegeven, als ik niet een klein beetje was gedwongen door de dringendheid van deze opdracht, was ik nooit van mijn leven naar de Johannespassie van Johan Sebastian Bach geweest. Maar zie, ik heb ervan genoten. Meer nog: ik vond het adembenemend mooi.

Mijn man en de Culturele Vriend (zie reality check) hadden kaartjes voor de Johannespassie in de Koningin Elisabethzaal in Antwerpen. Ze konden niet gaan, dus ging ik in de plaats. Dat kwam me prima uit. De deadline naderde voor deze blog en ik liep hopeloos achter met zowat alles. Mijn moeder, mijn vaste compagnon op deze culturele reis, ging nog eens met me mee.

Laatkomersmomentje

Om redenen waarover ik niet zal uitweiden, kwamen we te laat. Gelukkig hebben ze in de Koningin Elisabethzaal een ‘laatkomersmomentje’, zoals de vriendelijke juffrouw het noemde. Zo konden we alsnog na 5 minuten plaatsnemen op het eerste balkon. Waar we mochten zitten op veel betere plaatsen dan die waarvoor we een ticket hadden. Moeten we meer doen, te laat komen. Er zouden nog zes ‘laatkomersmomentjes’ volgen, tot grote ergernis van de vrouw achter ons die elke keer luid zuchtte. En daarbij meer lawaai produceerde dan de laatkomers zelf.

Goede Vrijdag

Johann Sebastian Bach

Een passie, beste lezers, is het lijdensverhaal van Christus op muziek. Ze is gebaseerd op de evangelieteksten in de Bijbel. Eén van die evangelieteksten is geschreven door Johannes. Ik weet niet of jullie thuis zijn in de Bijbel, dus even in het kort: Johannes was één van de twaalf leerlingen van Jezus, en ook één van de vier evangelisten die het leven van Jezus hebben beschreven.

De Duitse componist Johann Sebastian Bach (1685 – 1750) was een erg gelovig man. In de jaren 1720 verhuisde hij met zijn kroostrijke gezin naar Leipzig, waar hij hoofd van de kerkmuziek werd. Daar componeerde hij in amper drie maanden tijd de Johannespassie. Die werd voor het eerst uitgevoerd op Goede Vrijdag 7 april 1724, in de Nicolaikirche in Leipzig. Voor christenen is dat de dag waarop Jezus aan het kruis stierf.

Vier versies

De laatkomers

De opvoering van de Johannespassie werd een jaarlijkse traditie in Leipzig. Omdat Bach niet elk jaar identiek dezelfde versie wilde laten horen, bracht hij flink wat wijzigingen aan. Uiteindelijk zou hij vier versies van  de Johannespassie maken. Vlak voor zijn dood in 1750 begon hij aan een vijfde versie, maar die heeft hij niet kunnen afmaken.

Behalve de beroemde Johannespassie schreef Bach nog vier andere passies. Alleen de Mattheuspassie is bewaard gebleven, de andere drie gingen verloren. Mijn moeder en ik gingen kijken en luisteren naar Bachs versie van de Johannespassie uit 1749.

Bachs enige opera

Volgens het bijzonder dunne programmaboekje (niettemin 8 euro) wordt de Johannespassie Bachs ‘enige opera’ genoemd, omdat er veel dramatische scènes in voorkomen. “Dat blijkt al meteen in het overweldigende openingskoor Herr, unser Herrscher”, schrijft het boekje. Die overweldigende opener hebben wij dus helaas gemist. Het programmaboekje vertelt me ook dat de koorzangen worden gebracht door het Nederlandse Cappella Amsterdam. Daniel Reuss - ook een Nederlander - dirigeert het Antwerp Symphony Orchestra. De hoofdrollen zijn voor de Duitse tenor Werner Güra als evangelist, en de Britse bariton Peter Harvey als Christus. Dat zijn — volgens het programmaboekje - “twee van ’s werelds beste zangers”. Dat belooft!

Christus met een das

De Johannespassie mag dan wel Bachs enige opera worden genoemd, het is vooralsnog géén opera. Het is een oratorium. Dat is – ik zocht het even op - een grootschalig muzikaal werk voor orkest, koor en solisten, met een religieuze (vaak Bijbelse) inhoud, maar zonder toneelspel. We krijgen dus geen knappe decors te zien, of indrukwekkende kostuums. Christus staat hier op het podium als een man in een pak met een das en glimmende schoenen. Dus doe ik mijn ogen dicht en geniet van de muziek. Bij het lijdensverhaal van Christus doemt spontaan het schilderij uit mijn ouderlijk huis op. Daar hangt boven de schouw een doek van zeker een meter hoog met daarop Jezus aan het kruis. Zelf zou ik er wat anders hangen, maar zo kan ik me wel het perfecte plaatje voor de geest halen bij deze wondermooie muziek.

Oude mannetjes

Ik had eigenlijk weinig verwachtingen van deze Johannespassie. Behalve dat het misschien een tikkeltje saai zou kunnen zijn, de smaak van mijn man en de Culturele Vriend kennende. Het lijken soms echt oude mannetjes, die twee. Steevast de jongsten in een zaal vol 70-plussers. Dat is nu niet anders, maar het maakt me niet uit. Ik vind de muziek erg meeslepend, ook al versta ik niet altijd even goed wat er wordt gezongen. Af en toe loer ik vanonder mijn oogleden naar de schermpjes om de Nederlandse vertaling te lezen.

Het verhaal gaat over Pontius Pilatus, de Romeinse gouverneur die Jezus eigenlijk niet wilde veroordelen. Hij vond Jezus, die volhield een koning te zijn, hooguit een beetje raar. Maar het Joodse volk dacht er anders over, en wilde Jezus wel dood. “Kreuzige, kreuzige”’, bulderen de tenoren. In Wir haben keinen König zingt het koor dat ze alleen de Romeinse keizer erkennen. In de muziek voel ik de woede van het volk en de druk waaraan Pontius Pilatus niet kan weerstaan.

Noorse sopraan

Het meest ontroerd ben ik van de aria van de Noorse sopraan Berit Norbakken. In een verdrietige klaagzang herhaalt ze Jezus’ laatste woorden aan het kruis. ‘Es ist vollbracht.’ Het is klaar. Aan het einde van haar aria lijkt het wel alsof ze even haar adem inhoudt. Het is het moment waarop Jezus sterft. ‘Und neiget das Haupt’, zingt het koor. Wat op het schermpje nogal lomp wordt vertaald als: ‘Hij geeft de geest.’

Terwijl ik naar deze passie zit te luisteren, voel ik me weer een beetje het kleine meisje dat bij haar grootouders ging logeren. Ik was lang hun enige kleinkind en werd schandalig verwend. Op zondagochtend rook het in huis naar de verse sandwiches die mijn bompa speciaal voor mij bij de bakker haalde, en uit de keuken klonk het radioprogramma Opera en Belcanto*. Zoals de naam het zegt, was dat een programma met aria’s, operettes en meer van dat fraais. Vanbinnen helemaal warm door dit 'madeleintje-van-Proust' verlaat ik met mijn moeder de Koningin Elisabethzaal. (Die eigenlijk ook zonder kaartjes voor een voorstelling het bezoeken waard is.)

In de les Nederlands

Behalve een muzikaal meesterwerk is de Johannespassie ook een rijke tekst vol stijlfiguren. In de les Nederlands zou ik de leerlingen kunnen laten onderzoeken hoe Bach taal gebruikt om emoties te versterken. In de Johannespassie zitten bijvoorbeeld veel herhalingen die bijdragen aan de dramatiek: ‘Kreuzige ihn! Kreuzige ihn! ('Kruisig hem! Kruisig hem!') Bach maakt ook veel gebruik van metaforen en symboliek: 'Die Finsternis' (de duisternis) als symbool of metafoor voor onheil. Er zitten ook best veel tegenstellingen in de tekst. (Jezus als onschuldige tegenover de schreeuwende menigte, het contrast tussen goed en kwaad, licht en duisternis).

Met flink wat creativiteit kan veel, maar toch vind ik de Johannespassie nogal vergezocht om te gebruiken in een les Nederlands. Oogjes dicht en gewoon luisteren naar de aangrijpende muziek, lijkt me een betere tip!

🎶 Benieuwd hoe de Johannespassie van J.S. Bach klinkt? Een video van de versie die ik zag, vond ik niet. Maar deze, door de Nederlandse Bach Society for All of Bach, is net zo mooi.

*Dat was te horen van 1946 tot 2000, en was daarmee één van de langstlopende Vlaamse radioprogramma’s, lees ik op Wikipedia.